Las hormiguitas del tiempo
Uno
Dentro de un montón de tierra (tlatel) muchas hormigas trabajaban para su sustento y tener “tiempo”, este “tiempo” lo usaban para hablar con otras hormigas y trabajar de manera más eficiente al estar distantes y no poder comunicarse por su propia voz. Todas las hormigas tenían en su cabeza dos antenitas y un número cada una para llamarse, si no tenían “tiempo”, no podían hacerlo. Este “tiempo” lo otorgaba el Rey Hormiga para las hormigas obreras y así hacer más dinero para sí y trabajar más rápido y mejor. Afuera existían otros montones de tierra donde vivían diferentes hormigas con sus reyes; aquellos se llamaban, según quienes habían a su alrededor: Tlatel Atempan (La ribera), Tlatel Teticpac (Sobre el pedregal), Tlatel Cohtitlan (Entre los árboles) y el que conoceremos: Tlatel Xochitenco (En la orilla de las flores).
Un día llegaron al Tlatel Xochitenco unos mensajeros para entrevistarse con el Rey Hormiga acerca de la llegada de otros vendedores de “tiempo”, debido a los acuerdos previos con los demás reyes hormigas.
Dos
En el Tlatel Xochitenco había algunas hormigas que no veían bien la venta de “tiempo”, entre ellas se decían que el Rey Hormiga se enriquecía con el dinero de las hormigas obreras, también que el “tiempo” se acababa muy rápido y era necesario un servicio de atención; que el “tiempo” era muy caro, que no había quién lo usara de manera adecuada: todo más lento cada vez. Para calmar los ánimos de las hormigas y respetar sus acuerdos, se abrió un servicio de atención para las hormigas obreras. Para no pagarles lo que les correspondía por ley, el Rey creó otra empresa mientras llegaban los vendedores externos de “tiempo”, de este modo, mostraba una buena imagen ante el resto de la población aunque no fuese así. Luego ordenó a las hormigas obreras que no trabajaran tanto y se las llevó a laborar a su propiedad real. ¿Cómo trabajaban ahí? Después lo sabremos.
Tres
Cuando llegaron los vendedores externos, el Rey Hormiga regaló el servicio de atención a su hermano de bautismo para pagarle un favor, y así dispuso las cosas para que los demás vendedores no pudieran trabajar: les robaba su dinero, engañaba a las hormigas obreras acerca del “tiempo” de los demás, mentía para que sólo compraran el “tiempo” del hermano de bautizo con “doble tiempo” (les daban el doble, pero, primero se terminaba el “tiempo” pagado y el regalado al final y su vigencia era menor, así nunca utilizarían aquél), e ideó un pago mensual para que no faltara dinero. Pronto, los demás vendedores hicieron lo mismo como el hermano de bautismo.
Cuarto
Olvidamos a nuestras amigas las obreras, ¿no es verdad? Ellas recibían las llamadas de los usuarios y les pagaban por hora laborada, pero el Rey Hormiga le pagaba al Mayor por llamada. Entonces, era necesario que las obreras contestaran más rápido, dentro una hora, para que el Mayor tuviese más dinero. No todos los clientes eran accesibles, además las hormigas eran agobiadas con las órdenes que les daba el Mayor: apresurar las llamadas de los clientes en menos tiempo, venderles más cosas… Pero el Mayor no lo ordenaba en sí: antes de él, un jefe general y el hermano de bautizo mandaban; al último, el Rey Hormiga cobraba el dinero. A las hormigas se les dio un tribunal donde una obrera podía quejarse del Mayor o el jefe general, aunque éste amonestaba a la obrera para darle la razón a cualquiera de los jefes. Los demás montones de tierra, a su vez, tienen sus propios tribunales que cada cual se peleaba entre sí. A veces, se reunían las obreras para designar cuál sería su tribunal, pero todos eran fanfarrones, soberbios, hipócritas, mentirosos e interesados. En realidad, no sentían ninguna responsabilidad para con las obreras.
Cinco
No deberían ser números cuando en realidad son hormigas.
[Traducción al náhuatl]
Yazcatzijtziwan kawitl
Zentetl
Zen tlatelko ijtik, miyekej azkamej kitekitiayaj momoztla inikpana kitlakuaz iwan kipiaz «kawitl», inin «kawitl» kimanitij inik tlajtowaz okze azcamej iwan achiton kuale kitekitiz keme iztokej wejka iwan iyotzin ajmo mokakitoj. Mochin azkamej quipiyaj itzontekompa ontin kuawej iwan zen tlapowaliztle zehzeyaka inik quinonotzkej, intla axkana kipiyaj «kawitl», ajmo kitlajtowazweliti. Inin «kawitl» okinamakiliya weyazcatzintle inikpana okze azkatekitkej iwan kinumpa kichiwa ach tomin yaxka nojkiya quitekitij iziujkan iwan ach kuajle. Kiawak unkan nojkiya okzequi tlatejle kaman konowaj nepapan azkamej ica imin weyazkatzijtziwan; nejini motenewaj ijkeon inawak: Tlatel Atempan, Tlatel Tetikpak, Tlatel Kojtitlan iwan tlatel kixmatizkej: Tlatel Xochitenko.
Zen tonajle, owalajkej ijtitlanijwan Tlatel Xochitenko inik ixpantilijkej ika weyazkatzintle yaziliz okze tlanamajkej «kawitl» ipampa itlajtolnamiktilizwan okzekin weyazkatzijtziwan itech wekawe.
Ontetl
Tlatel Xochitenko ijtik unkan zemej azkamej ajmo kikualitaj tenamakiliz «kawitl»: itlok yajantinaya omijto weyazkatzintle monekuiltonolazi itomintika azkatekitkej, noijkiya «kawitl» omotlamilti zenka iziujka iwan moneneki tepalewiliztle, «kawitl» zenka patiyoj, tlen axunkan ajki quichiwa kuajle: mochi yolik zejze. Inikpana quizewiliz ijkualaniliz azkatekitkej iwan kitlakaitaz intlajtolnamikwan, mopeuj zen tepalewiliztle inik azkatekitkej. Inik ajmo kitlaxtlawaz ijtomin ijkeon quinawati tlanawatijle, okichiuj okze tekitiloyan ixkichka azij okzekej tlanamajkej «kawitl» itech kiawak. Kinumpa, monextili zen kualixiptla altepetlixpan maya ajmo katka nej. Tepan motekpanaktok azkatekitkej tlen ajmo kitekitiaya miyek iwan okiwuik nepan kitekitiz inikpa yaxka weyazkatzintle.
¿Kenatza kitekitiayaj ompa? Tepan tikimatizej. Extetl
Kaman azikej okzeki tlanamajkej, weyazkatzintle okimakak palewijle tekitiliztle zen kompaleniujtle ipampa kitlaxtlawaz zen palewijle, iwan yaja (kompaleniujtle) okimanak iwazwan inikpan okzeki tlanamajkemej ajmo tekitizwelitij: okichtequiliyaya ijtomin, okikajkayaujki azkatekitkej itechka ikauj okzekej, okiztlakati inik zayo kikowak ikauj kompaleniujtle ika «ompa kawitl» (okimakaya ompa, aj tel, achto motlamili «kawitl» tlaxtlawalo iwan mako omotlamilti tepan iwan iyoliz ach tepiton, kinumpa axkanahyok kimanitizka nejin) iwan oyoliuj zen tlaxtlawijle zehzemetztica inik ajmo poliwiz tomin. Ajmo chotlak, okzekin tlanamajkej kichiwaj ijkeon kompaleniujkapo.
Naujtetl
Otikilkawilikej tonikniutzitziwan azkatekitkej, ¿Xnejle? Yajantin quinechiyaj tenojnotzaliztin iwan kitlaxtlawaj ipan iman kitekij, maya weyazkatzintle quitlaxtlawaz yaxkauh zehze tenojnotziliztle. Wajkan, miyek moneneki azkatekitkej kinankiliaj ach iziujka zen iman ijtik inikpan axkawa
kipiyaz ach tomin. Ajmo mochipan, quipalewiyaj tlakowajkej yolyamanki; kitekipachowaj itech tlanawatijle kimakaz axkawa: kiziwi inik kitlajtowaj tlakowajkemej tepiton kawitl, kinamakaj ach tlamantin… Aj tel, axkawa aokmo kinawati nej: achto yaja, weyaxkawa iwan kompaleniujtle kitlatokaj iwan tlaltzajkan, weyazkatl kitlazolnotza tomin. Kixmakak zen ixpantiloyan kaman zen azkatekitki kitlajtowazneki axkawa noz weyaxkawa, maya ixpantiloyan mochipa kiyolnajmana azkatekitki
Inik quimakaz tlaneltokihle ontin nej. Itechka okzeki tlateltin kiawak, noijkiya kipiyaj iminixpantiloyan iwan zejzeyaka mokitewitekij itlok inik azizkaj ach tlateltin. Kamanijkan, omozentlaliayaj azkatekitkej inikpan kitenewaz ajke eliz xixpantiloyan, yezej mochin ixpantiloyan tlajtolweyekej, moweyiliyaj, omexayak, nejnepilmaxak iwan tominixpetz, melawak, nejini ajmo kikualita azkatekitki.
Makuiltetl
Makahmo tlapowaltin katka kaman azkamej melawak.
Para citar este texto:
Monroy, José Carlos. «Las hormiguitas del tiempo / Yazcatzijtziwan kawitl» en Revista Sinfín, no. 17, mayo-junio, México, 2016, 58-61pp. ISSN: 2395-9428: https://www.revistasinfin.com/revista/ |
José Carlos Monroy
Ha participado como colaborador en El Arcoiris de la Palabra, editado por La Cartonera en el marco del “Día de la Lengua Materna” en Xoxocotla, Morelos, y traductor para la SEDEREC del Gobierno del Distrito Federal. Como traductor sobresale su premio de traducción en el concurso 1×1 organizado por el Periódico de Poesía de la UNAM.