Ra Habana yooxho

Chayito lá’, laa riula’dxi gabidu laa Chayito Alfaro, xhudxitatasi ma gucaa laadu guca’du ridxi laa, zaquepe’, xadxi nga gudxidu laa zaqué ne laa rinabani  laadu, bisiaanda ninaba diidxa tupe’ lábe. Ra zedani Chayo ca, zandaca biree lápebe Rosario, pacaa Rosalino, laa la ñacala’dxi niree laa Ros, Rosi, Rosita, Rosario sica nagunaa ne cadi Rosario nguiu, necasi laa rula’dxi chi guinaze benda, ma ze ra nisado’ riaana laa gaxha pacaa ra nisanexhedxi xti Chicapa, ra ma chiganadu laa ca biche’ ne  naa, rudi guido’do cadxi bendahuiini bidxuni ndani zá,  zaquesi qui ribebe dooxqui’ca rireca’ naxhuxhu, nacasi dxi ma ná xcadxi xudxi casi laadu rudibe goca’ biadxi ri’ni ra ma gueda beeu naga’ ne riele guie’ ne biadxi ne xtale almendra, nguenga gudibe quirudu ique.

Ti dxi canaza ca xpere ra layú xti ne biuca ndani yoo, laa bicaa laacame ridxi shishishi, laache ra yoo rudxiená’cabe tobi, canibe’ checa’ ra rua yoo xtibe ni bitagube ne cadxi ziña, gula’quibe ti  tapancu bia’ naso ti lunna, ne cadxi yaga rangu ne napandu, lu ca’ gula’quibe cadxi gui’chi luguialisa ti igudxi ne gudixhebe  ti daa. Ruyatu la rinaba diidxabe laadu racaa nu ra rudxiená’cabe tobi ba’du ne ba’dudxaapa ne gaayu ze chii bexu ma gucualu ti nisa, ne paco’ la, lii laaca zanda gucou ti ra lidxipe ngani, racaa nuuni. Lú ra yoo rudxiená’cabe nga gundetebe xa ca bere piru’, ca bi cubi xti iza nga guxha ca xtubica’, biche’ qué la bibixhila’dxi ra bi’ya laacame zaque, ne nadahuiini gunabadiidxa. Chayito, ni que ñeñeda gudxi laabe, bere xiela laacame. Ne bicaa ná’ ti’xhi ti ganda gueda xhie ne ca jejey’ bicaa. 

Chayito, ti binni rusixidxi tuticasi, rului ca guenda nuuxpiani xti dxique ra ziluxe iza ti ganda zuchahui yoo nisadxu’ni bichugu cadxi gui’chi’ riaquibiaani namuuga ne biquidibe laaca ne nisa gulabere’, bisuchahuibe ca cue’ yoo ne ra bira ca’ guie’ laaca biquidibe ca gui’chi ndahui ra bigabeca guie’ rului’ca guirulidxi cani,  guiraca ruzuchahuica xa yoo nizi ladi ru’, nuuca guiiba rixidxique caxidxinta saa cayuunda xti Chayito Valdés, laabe la ñacala’dxi ñacapebe laa, dxique gucube ti lari nate, bidxibabe laa ra rindá ca guicha lade ñeebe ne bicachibe xquiebe lade lari te,  binibibe chahuiduga ne biequebe bianabe sica ti squir ti guidu’yadu laabe. Runibibe ti lari guchi ni nábe ti lari dubi laa, ti benda’ bedaneni dxi guyé Argentina biyaa ti saayati ne ti cha’ca’ ne cuxidxibe ne laaca cusixidxibe laadu.  

Chayito guyezaa ti dxi Coatzacoalcos ra bibigueta bidxela ti yaya naganahuiini ne ti guendaruuna yaana, ti xho’ dxaba ni qui gapa xpia’ candetecabe ti nguiu bisa ca guiba rine binni lá Ranchu Gubiña, ra que gundetecabe laa bia’si cue’ yoo ra rudxiená’cabe tobi. 

Fotografía de Yojel Peba

Zandaca pa guyechapibe ne ma qui niguixebe pacaa gudixebe ne guya’pibe zicaticasi guca’ nizi bigaandacabe laabe, ngue nácabe guni’be, xcadxi la ná zanda ca bigaanda sibe laabe ti ma biu’dxu ca guí xtibe nandaca’ sica ti bichooxhe yudxu, ne maca nánnabe chigatibe, bidibe laa go nisa nda’ xti ca bere nizi ladi chuupa chonna dxi nabaniru’, ne laaca gudo’do laadu, ne ma qui nugaandani, bigagibe cadxi nidxicuba biquiibe, bichabe guiiña laa, zeca guendaxudxi xti biche’ beda depe’ Chicago, laadu nabe riganadu laabe ti naa rueniaca gaayu ruxuhui’lua nacani Habana yooxho, zaque guiraca laaca ruxului’ laaca nuuca ra Habana necasi qui guayu dxi cheeca. Raque ma guiradu ne nguiu ruyubi xi nuu ndanni yú laaca binni ra que nga laadu, ra que  ma zeguni dxiiña ti guidxi, bisaanadu ma qui ñeganadu Chayito, gudi’di chuupa chonna iza ma gunadu guti ra zigusa ti yaga rigu’ba xcuana ra ñaa dxi que ne yaga, que ñanabe nusabe ca yuze, laaca bicaaca ti guendaruxoñee ne gulee yaandeca laabe lu yaga rigu’ba, ma nizi guenga guca nunna ne ma qui nindaa gunadu ma gutibe.  Ma zeda yuba beeu saa guidxi gudide neza ra guca’ Habana yooxho xtidu ma nacani lidxi diuxi, guni’ ique xi ca diidxa yá riudiagacabe, ne rire ruaa binni raqué, zandaca nga nga saca guiaxa ti ganda guiaa yoo saca bia’bisixidxi laadu, ne ca guendahuati, ca guenda ra’ga yubaa laadu ne ca guendaranaxhii xtidu bididoodo (ne laaca bicueezadu ca xtipa) ne ca guendaranaxhii dxaba xtidu. Ca bido’  zusiaa ca dxiidxa huati xtidu,  ca ni bichaa yoo laaga Chayito, bidi ni bide’du, ne laaga cagaa gundate yani ca nisa dxu’ni. Paa Chayito nibaniru’, qui gánna pa laaca nina nutiñee lidxi diuxi paaca lacaa niladxi guiraca’ nirizananda diuxi  ni runi laadu ra ma cahuahuani, guiraxixedu riladxi.

Víctor Fuentes

Nació en Unión Hidalgo, Oaxaca. Escribe literatura en español y en su lengua materna, el zapoteco, es profesor de educación primaria e investigador Etnográfico. Ha publicado en revistas, periódicos de la región del istmo, su narrativa se ha incluido en libros y poemarios. Publicó el libro “Casas de Unión Hidalgo, Espejos del alma” recibió por dos ocasiones el premio CaSa en narrativa (CaSa 2011) y literatura infantil (CaSa Mención Honorífica 2014). Es creador y promotor de la Galería Gubidxa, ubicado en su comunidad.

Deja una respuesta

Tu dirección de correo electrónico no será publicada. Los campos obligatorios están marcados con *