Ra noya rá meti to’o bí mafi’ä / La palabra es de quien la manifiesta


Poesía Hñähñu.

THOKI

Di ‘bui thi ra ximhai…
Di ‘bui mbo ra ximhai…
Di ‘yo thi go gek’e…
Di ‘yo mbo go gek’e…
Dra n’a ra nani…
Foke n’e thoki, n’e dra nani ha ra otho…

Honse xi ra mahyoni ga ñ’eni… ga hoki…

Ra ndumui dí hogi… ra ndumui xaxi ra mfädi…
Ra mfets’e honse ngu n’a ra ‘yo nzäntho…
Ra hoga ‘bui hoki ra noho…

 CREACIÓN


Estar fuera del mundo…
Estar dentro del mundo…
Estar fuera de sí…
Estar dentro de sí…
Ser un vagabundo…
Destruir, construir y ser un vagabundo de la nada…

Lo único importante es jugar… inventar…

El dolor perfecciona… el sufrimiento provoca la sabiduría…
El error, como única constante…
La comodidad, provoca la obesidad…

 

Ñ´Ü NGI

Pa Ayaingo

Ñ’ü ngi… ngi ngi

Ñ’ü ngi… ngi ngi

Dra ra pa…

Dra njät’i…

Ñ’ü ngi… ngi ngi

Ñ’ü ngi… ngi ngi

Gra hñufi…

Gra ra ‘ye…

Xa pobo ra bäst’ä

Xa pobo ra ‘boxaxni

Xa m’ini ra mboza

Xa m’ini ra dooni…

Ngi ngi ngi ngi…

 

SAVIA DULCE

Para Ayaingo

Savia dulce… ngí ngí

Savia dulce… ngí ngí

Soy sol…

Soy tejido…

Savia dulce… ngí ngí

Savia dulce… ngí ngí

Eres abrazo…

Eres lluvia…

Está humectado el garambullo

Está humectado el matorral

Está espinada la selva

Está espinada la flor…

Ngí ngí ngí ngí…

 

 RA NOYA RÁ METI TO’O BÍ MÁFI’Ä

Xa xikagi: “Hingra Ñähñu”

xa xikagi: “Hingi pädi Hñähñu”

xa xikagi: “Hingi tsa gi xahni ma ñähe”

xa xikagi: “Nu’i gi kuamba”

Nu’bu, di Thädi:

“Ra noya rá meti to’o bí mafi’ä”

“Ra ntuhni rá meti to’o di uni ra nt’udi”

“Ra nthoge rá meti to’o bí ñäni’ä”

“Ra nt’udi rá meti to’o bí xahni’ä”

Hange:

Hina gatho ya Otomí ge’u ÑÄHÑU…

Hina gatho ya Mixteco ge’u ÑUU SAVI…

Hina gatho ya Mazahua ge’u JÑATRJO…

Hina gatho ya Mazateco ge’u HA XUTA ENIMA…

Hina gatho ya Zapoteco ge’u BINNZÁ…

Hina gatho ya Tsotsil ge’u BATS’I VINIK…

Hina gatho ya Huichol ge’u WIXARIKA…

Hina gatho ya Mixe ge’u AYUUK JÄÄY…

Hina gatho ya Chatino ge’ü CHAC’ÑÄ…

Hina gatho ya Mestizo ge’u NZOHO

Nuga dra Ñätho-Ñähñu, nge di pot’oga ra huähi gä ma hñä, huähi gä ma nthoge, huähi gä ma nzäí… nge di pot’oga ma nsofo n’e… gä nu’ä, di ñuni… di ñä ra ñä gä ra ‘ñuú n’e ma ya zi xita mafi ko ma noya… hange:

Ra noya rá meti to’o bí mafi’ä…

 LA PALABRA ES DE QUIEN LA MANIFIESTA

Me han dicho: “No eres Ñähñu”

me han dicho: “No sabes hablar Hñähñu”

me han dicho: “No puedes enseñar nuestra lengua”

me han dicho: “Tu mientes”

Entonces, yo respondo:

“La lengua es de quien la habla”

“La cultura es de quien la trabaja”

“La identidad es de quien la defiende”

“La enseñanza es de quien la transmite”

Por eso:

No todos los Otomíes son ÑÄHÑU…

No todos los Mixtecos son ÑUU SAVI…

No todos los Mazahuas son JÑATRJO…

No todos los Mazatecos son HA XUTA ENIMA…

No todos los Zapotecos son BINNZÁ…

No todos los Tsotsiles son BATS’I VINIK…

No todos los Huicholes son WIXARIKA…

No todos los Mixes son AYUUK JÄÄY…

No todos los Chatinos son CHAC’ÑÄ…

No todos los mestizos son LADINOS…

Yo soy ÑÄTHO-ÑÄHÑU, porque siembro milpa de mi lengua… milpa de mi libertad… milpa de mi identidad… porque siembro mi cosecha y… de ella, me alimento… hablo la lengua del sendero y mis abuelos se manifiestan en mi palabra…

por eso: la palabra es de quien la manifiesta…

 

Sketch de Marie Le Glatin-Keis
Para citar este texto:

Thub’ini Mäst’oho. «Ra noya rá meti to’o bí mafi’ä / La palabra es de quien la manifiesta» en Revista Sinfín, no. 18, julio-agosto, México, 2016, 31-32pp. ISSN: 2395-9428: https://www.revistasinfin.com/revista/

Thub’ini Mäst’oho

Creador de la iniciativa Mäst’oho-lenguas originarias, Profesor de lenguas Hñähñu y Tu’un Savi, co-fundador delCentro Cultural Ye’i Ñuu Savi, así como vocalista-flautista del proyecto Músico-Cultural en Lenguas OriginariasXipe vitan jä’i”.

Deja una respuesta

Tu dirección de correo electrónico no será publicada. Los campos obligatorios están marcados con *