Yolatsin ipan nokalpan
Matemetsontlahtolli in tlamachilistli: on atsintle maka xitlastlakan, tla yakah atleh niman kitikeh; xikawilikan. Ihkon on atsintle pakeh, kwelita ika makonikan ikonewan. Ihkon tlachikawaltia niman ihkon kimiktia amiktli. Tla ihkon xenkichiwa, on atl yaw, waki niman, tameh, kwalli tihmikisew.
San xikitakan, nee inakastlan Sakatsonapan; oameyak atl. Ompa okitsakeh niman okitlahchiwilkeh. Tla ihkon, nin tameh, nin wakaxtin, nin yolkatsintin atliyaw. On atsintle onahman niman oyaw, matikontokan, owak. Aman on komulli waktok; san tlaltsintli kipiya; on atl oyaw kampa kitlayolchikawa.
Tla ihkon tikitah matinemilikan; xikitakan, Sakasonapan sokse tlamantik: ompa xakah kitlastla. Maski tlame atl, soksajpa wahkisa. Ompa atleh tokniwan, ompa atleh yolkameh, ompa noskaltia sakatsintle niman, aman, ompa kitlamanilia; nanikitowa ika totahtsin, wan atl tetsmaka, kiyolitia niman kwalli tetstlachochiwilia. Matikontokan, on atl nelwayo tlamakahtli; totahtsin kimakawa niman kixexelowa ipan tlaltipaktli. Tla yaka kinowachkatia, kimiktia, niman on atl yaw, soksekan onteyolitia, soksekan ontetsopelia.
On atl ban owak ¿enkimati kan on onesitoh? Na nikintowa ika nee, kampa tameh titokayotia Kolosapan. Maske ompa okitlahchiwilkeh, xakah kitsakwa. Ompa ehko, ompa nosewiya, ompa noyekneke niman ompa atsahtsililo. Ipan in tlahtolli temetsihlia; maka matipasolokan on atsintle, nochimeh matikonikan niman nochimeh matipaktikan. Ihkon kentla, nee, tihchiwa Komuhlian, niman ihkon ken tihchiwa Tepec. Ompa kampa atsintle tlayochikawa wan nehnemi niman wan tekitih. Itlamakayotl tetsyolitia.

El sentimiento del agua en mi comunidad
Déjenme darles un consejo: no sean egoístas con el agua. Si alguien lo toma (lo ingiere) o se lo lleva, déjenlo. Si es así, el agua se pone contento porque, a él, le gusta que lo tomen. Él sabe que así les da la fuerza a los humanos, de hecho, termina con la sed; la mata, la elimina y, por lo tanto, fortalece. Si no lo hacen así él se va, incluso, se seca. Entonces, nosotros podemos desfallecer.
Escuchen, allá donde ustedes conocen –a un ladito– de “el lugar del agua en forma de cabello”, manó mucha agua, pero lo restringieron y le construyeron una casa muy cerrada. Entonces ni el hombre, ni los animales y las plantas lo podían consumir; no se daba el gusto de entrar en los cuerpos de la especie humana, animal y vegetal. El agua se entristeció y se fue; digamos, se secó. Si este es nuestro pensamiento, reflexionemos; miren: allí justo en Sakasonapa sucede lo contrario. En ese lugar el agua está libre, si se acaba vuelve a salir. Está a disposición de todos los caminantes y vecinos del lugar, está a disposición de las plantas que han crecido en forma de cabello y siempre se conserva en humedad, incluso, le han conferido una ofrenda de flores y velas para su alegría.
Yo digo que nuestro Dios, el que nos da el agua, le da sentido y sentimiento, además de su bendición. Digamos, el agua nace para ser libre, sus venas están sueltas alrededor de la tierra. Si alguien lo restringe, lo mata y, entonces, se va. Busca su libertad para dar vida a otras gentes, animales y plantas, va a otros lugares para endulzar la alegría.
Francisco Palemón Arcos
Es originario de Acatlán, municipio de Chilapa, Guerrero. Es profesor de la Universidad Pedagógica Nacional y promotor cultural de la lengua náhuatl en la región de la montaña baja del Estado.