Poesía mixe

¿So Méts ayuuk?

¿Të ënë Määy ëxëy
ko mëntë tatë akasetsy
mët tukëyë pux tebë nax ñamnë?
Mä’akë, të kuanë akpedek,
ats akyuch ma tatë kopkopch,
të ma ak koxz ezekë.
Ats tcham pojëñ akpedëk.
Tä mëntë jadokok akasetch
mët amaxan akuatateñë
tün jënandtë ko kuani nëkxetch ëxpëkpë ja ka të játcñëm.
¿So nëjäeye ayuuk? akkep,unuxkxup, ja ko byëk aktuñ.
Xëme akats janëmëytë
ko ka patchy kapxëtxy
xëmë yë’ëtcy jënantë so nëjäwëytë xëmë tun amaxan yüxë
xëme tun ayuuk tcheptüñ.
Në kä mäjëtsy,
ko nëjaytchekoyocch äkmä’ätsyatñ.

¿Cómo estás lengua?

¿Dormiste bien ayer
cuando vinieron los españoles por ti con todo ese ruido de aceros?
Perdónanos, te tuvimos que levantar y esconder entre los cerros.
Se te asustó en la noche
y hoy se te despierta temprano.
Vienen otra vez los extranjeros con el español obligatorio
dicen que debes ir a la escuela porque no has aprendido nada
¿cómo te sientes, lengua?
enojada, cansada, porque se te denosta
Siempre los extranjeros diciendo que no debes hablar,
siempre ellos diciendo cómo
te sientes
siempre el español cazándote, siempre nuestra lengua luchando.
No hay tiempo para dormir, si te descuidas te atrapan.

«Mapa Antiguo de Santa María Tiltepec Mixes (o Lienzo de Miguel Metepec). Siglo XVIII». Museo de Etnología de Hamburgo.

Ayuuk ët

Kopk jaype tuutch
Xëm jekam ma tatë yost tukmë’nte,
ëstsëtë yots akjoy meët mok.
Ats pojëkëntë
joëñtë mët ap jenmañ
mä tüü tëbë mok ëtsëntë tunnete.
Äp jënmay ëtsëntë nëpëntë.

Sierra Mixe

La sierra traza los caminos
más allá de las neblinas que nos cubren,
somos una nube revuelta con maíz echada al viento.
Vamos
marchando con las huellas de nuestra memoria
por senderos que el maíz trazó para nosotros.
Somos la memoria sembrándose.

Foto: AMR

Mä tun ayuuk tchëkoy
mä tun äknëktsy.
¿Mä totksy, jëkattën, näx? Tëbë tcham thekoy
Mä pux tü owë’tëchhy Jaxtsykoy?
Tëm soñ
tan xëdë yoxt pëdeky mä kopk Jekam, jekamet
mä sap tëkach
¿Soñ ja ko jääyatäñ?
Jänëme tatë, nanë.
¿Ats tcham, jayäcth?
Té aktakay ayuuk
Ast wët ats Jënmaañ
¿Ats tcham, jayäcth?
Jön tün jënantë ko ka
tëbe tchoñ
xëme jënbe’etsy akats.

Dónde se perdió tu lengua
por dónde se escapó.
¿En qué lengua, vida, tierra, que hoy se pierde
en la curva de alguna carretera la olvidaste?
Te fuiste
como esa nube que se levanta de la montaña lejos, muy lejos
a cielos distintos
¿Irse para ser?
le dijiste a tus padres
¿y ahora, eres?
cambiaste de lengua
de ropa y pensamiento
¿y ahora, eres?
Los pájaros dicen que “no”.
Los que se van
siempre vuelven
extranjeros.

Foto AMR

Xuxpë

Të nëtsyëptuñ mët weknpë xuxpetsy
Ja xuxtaksy mä Xämkexm, Komukp, tuknëmetyë,
Jokyëpajm
Kajo janyëmeyë ko xyajesty xëë ats ëy
Ëkyë patytsy poj tyébye aketteyesty
Ma jaywasty ëtsy ats nëakesty
Nëtun janëmayety, ko kuanyë aketsy poj ats tukeyekety
Tan yots, ko putekye ast ëxcranbuym
Mët poj xë sappotsy mäs xëx aktyesty
Ats néketysty xëme jä, mä tsapj, yost, ats poj
Ats exyé, ok ko xëme tysajetsy ats tyasjetsy
Ekyé jutsyë të tun Jawe ats tun
Patetsy jottosxye ayuk, tëbyë tyukputukëjetsy
Ats joyyésty mä ëpxyuk
Tun tun jënatyë, ka pet nëjawë pën të nëjawë
So jëkatyetsy mët poj tan jënantyë mejayiesty, ok pën të
pästye
Tëkastyë xex. Ka pen uk nëjawë mä tun tyañ, ka
Pen nëjawë pen të okay ok ja ëtsy. Jeyë aknnëjawë ko të
tyoñ
Ak ko yë, may tun pasontyeyyë:
Mixys, kixys, tatueletsy, nanuelesty, nën mixys, nën kiyis
ats jay
Tukyëyë tsontyë, tukeyë
Ëxtatyë tatyë poj, tyëbyë ka nekoyë akpatsy
Tëbe akëtpë
Të tan pastyë

Músico

Combatió a las bandas que se peleaban con la suya,
lo adiestraron en Tlahui, Tepa, Tama, Cacalote:
los pueblos le dijeron que suspirando fiestas y música,
podría llegar a aspirar los aires necesarios
para vivir los ecos de la costumbre y el baile
le dijeron también, que debía mantener y jugar el aire
imitando siempre a las nubes, que brincan y saltan
con el viento ahí en el cielo dónde se sostiene la respiración
y mantenerse siempre ahí, en el cielo, la nube y el aire
y que tal vez, después de mucho suspirar, aspirar y aspirar…
podría llegar a exhalar lo que realmente sentía y que sólo así,
encontraría el lenguaje de su alma, necesario para caminar
por las veredas que se asoman desde el Zempoaltépetl
Eso cuentan que le dijeron, nadie sabe si realmente aprendió
a vivir con el aire como le aconsejaron los viejos, o si encontró
otra forma de suspirar por ella. De él ya nunca se supo, nadie
sabe si está muerto o sigue vivo. Sólo se sabe que agarró vereda,
y después de que él lo hizo, muchos más lo hicieron:
Hombres, mujeres, abuelos, abuelas, niños, niñas y demás
Todos se fueron, todos
a buscar ese aire tan difícil de encontrar
pero necesario para vivir
La pregunta ahora es:
¿Lo habrán encontrado?

Antonio Sandoval Ildefonso

Antonio Sandoval Ildefonso, antropólogo y escritor ayuuk (Mixe, Oaxaca), maestro en Estudios Latinoamericanos en el área de crítica literaria por la Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM). Ha recitado sus poemas con la agrupación “Voces escindidas” en el museo José Luis Cuevas y el Museo del Sitio (centro cultural los Pinos) en la CDMX.

Deja una respuesta

Tu dirección de correo electrónico no será publicada. Los campos obligatorios están marcados con *